رايحه هاي شگفت انگيز

 مشک

از معروف ترين رايحه هاي خوش بو و معطر با منشا حيواني ، مشك آهو است . در زبان فارسي به اين رايحه "مشك"و اهل ماوراءالنهر بدان "مشك"گويند.

آهویی که مشک از آن گرفته می شود با نام علمی Moschus moschi ferus شناخته می شود. این حیوان آهویی است با قد یک متری، قهوه ای رنگ و سرعتی بالا که شکارچی ها به سختی می توانند آن را شکار کنند. این حیوان بیشتر در ارتفاعات کوه های جنگل هیمالایا زندگی می کند. این نوع آهو در مناطقی همچون تبت، سیبیری، شمال غرب چین و برخی مناطق مرکزی آسیا نیز یافت می شود. تنها در زمان های خاصی از سال مانند زمستان می توان مشک را از بدن این آهو بدست آورد زیرا در زمستان مشک که در اصل به صورت مایع است، جامد می شود.

اعراب آن را "مسك"و انگليسي ها MUSK مي خوانند . مشك چهار قسم است :
قسم اول ، تركي : از حيواني شبيه آهوي چيني به طريق "حيض"يا "بواسير"دفع شود.
قسم دوم "تبتي "از ناقه (ناف حيوان) حاصل شود كه خون اطراف در ناف جمع شده بعد از رسيدن به سبب خارشي كه در پوست آن حادث شود ، حيوان بر سنگ ها ماليده تا جدا شود.
قسم سوم ، چيني: بعد از ذبح حيوان ، اطراف ناف آن را با دست ماليده تا خون اطراف در ناف جمع شود.

قسم چهارم ، هندي: آن خوني است كه از ذبح آن حيوان گرفته با جگر و سرگين روده او مخلوط نموده قدري مشك خالص به آن ممزوج ساخته ...

اما آهوي آن حيواني است كه از آهو كوچك تر ، در بلاد "چين"و "هند"و "ترك"پيدا شود . دست ها كوتاه تر از پاي اوست و دو دندان پيش كج به طرف زمين [خارج از فضاي صورت مثل فيل] و شاخ آن سپيد و منحني است.(1)مشک آهویی بسیار خوب است که از گیاه بهمنین و سنبل بخورد و در درجه ی دوم مشکی است که آهوی آن مر خورده باشد .از حیث رنگ و بو زرد شکوفه آسا بهترین است

پيامبر بزرگ اسلام (ص) از اين ماده خوش بو استفاده مي كردند(2) كلمه "مسك"يك بار در قرآن ذكر شده است.(3)در آیه 26 سوره مطففین آمده: « تعرف فی وجوههم نظرة النعیم * یسقون من رحیق مختوم * ختامه مسک وفی ذلک فلیتنافس المتنافسون » ترجمه: از چهره هایشان (ابرار) آثار خرمی و خشنودی هویداست * آنها از نوشیدنی پاک نوشانده می شوند * مهری که بر سر سبوی نوشیدنی نهاده شده از مشک معطر است و آنها مشتاقانه آن عطر را استنشاق می کنند.

مراحل تولید مشک

پس از شکار این نوع آهو توسط شکارچیان، آن را ذبح کرده، کیسه یا غده مشک را از شکم او خارج کرده و در معرض آفتاب روی سنگ مسطح پهن کرده و یا در روغن داغ شده خشک می کنند. روش دوم بدست آوردن مشک، بدون شکار و ذبح انجام می گیرد. این کار زمانی صورت می گیرد که این غده به قدری بزرگ می شود که باعث درد آهو شده و او با ساییدن بدن خود به سنگ، پوست خود را پاره کرده و غده را از بدن خود خارج می کند. پس از آن شکارچیان که از محل آن با خبر شده، به جمع آوری آن می پردازند.

خواص :
 مزاج :گرم و خشک
خاصیت :
لطیف و توان بخش است

چشم :
دیده را نیرو می دهد . رطوبت های چشم را از بین می برد و سپیدی نازک چشم را می برد .
نفس کش و سینه :شادی آور و توان بخش دل است . ضد تپش و بیماری ترس است .
زهرها :
پادزهر است و به ویژه گزند «بیش »را خنثی می کند .
رنگ مشک مشکی است و بسیار کمیاب و گران قیمت است. این مسأله باعث شده که فروشندگان آن را با مواد دیگری مخلوط می کنند تا وزن آن زیاد تر شود. مشک مقدار زیادی ماده "کافین"دارد از همین رو برخی ها به جای چای یا قهوه از آن استفاده می کنند اما بررسی های انجام شده نشان می دهد که خوردن زیاد آن باعث ایجاد خلل در دستگاه عصبی افراد می شود.

زباد

دانشمندان اسلامي به وجود سه نوع گربه قائل هستند. اهلي ، وحشي و زباد.(4)

گربهٔ زباد یا گربهٔ مُشکین پستانداری گوشت‌خوار از خانوادهٔ راسویان (Viverridae) است.

گربه‌های زباد از خانوادهٔ گربه‌ها نیستند ولی با آن‌ها همانندی ظاهری دارند.

گربه‌های زباد ماده روغنی معطر و مُشک‌مانندی از غده‌های مقعدی خود ترشح می‌کنند که زباد یا غالیه نام دارد. این ترشح‌ها برای تعیین کردن قلمرو است. در بعضی از کشورها با خوراندن دانه قهوه به این حیوان قهوه ایی تهیه میکنند به نام کوپی لواک،این حیوان پس از خوردن دانه‌های قهوه، هسته آن را دفع می‌کند که از آن برای تهیه این نوع قهوه استفاده می‌شود. این قهوه گرانترین قهوه دنیا است.

در جنوب چین خوردن گربه زباد بسیار معمول است.

پراکندگی اعضای این خانواده آفریقا و ماداگاسکار، اسپانیا و فرانسه، خاور نزدیک، شبه جزیره عربستان، هند و آسیای جنوب شرقی تا بورنئو و فیلیپین را در بر می گیرد. نام انگلیسی آن یعنی civet از واژه شرقی «زباد» گرفته شده‌است. برخی نام زباد را فارسی، برخی عربی و برخی حبشی دانسته‌اند

صاحب "برهان قاطع"در اين زمينه گويد : زياد عرق و چركي باشد كه آن را از ميان پاي جانوري گيرند و آن جانور به "گربه"مانند باشد ، ليكن سر او از سر گربه كوچك تر است و آن عرق به غايت خوش بوي مي باشد و از جمله عطريات مشهور است .
صاحب "اقرب الموارد"نوع استحصال اين ماده خوش بو را به گونه ديگري توضيح مي دهد : زباد نوعي بوي خوش است كه از حيواني شبيه گربه به نام گربه زياد دوشيده مي شود.

صاحب "منتهي الارباب"نحوه ديگري از استحصال را توضيح مي دهد و مي نويسد : براي به دست آوردن عطر ، حيوان مذكور را طوري نگه مي دارند كه هيچ گونه حركت نكند . سپس ماده خوش بوي را از آن محل جدا مي سازند.

ظاهرا نزديك مخرج (دُبُر) حيوان است و آن را با معلقه از ميان دو ران حيوان بر مي دارند .
بهترين انواع زباد ، مربوط به گربه "شمطري"(سوماطرايي) است . به فرانسوي Civette گويند.
بوي زباد مشك مانند و گاه آميخته به بويي مي باشد كه اندكي تند و زننده است . در كارخانه هاي عطر سازي براي رفع بوي تند آن ، ماده ديگر در آن مي آميزند و نيز مواد معدني چون "نشادر"يا زيركربنات ، زير فسفات ، آهك و اكسيد آهن داخل مي كنند ، زيرا زباد به تنهايي نادر و گران است . زباد داراي خاصيت تحريك شديد است . لذا در بيماري هاي عصبي و نيز براي ساختن داروهاي نشاط آور و مقوي حواس تجويز مي شود. اكنون به هيچ وجه استعمال آن به عنوان دارو تجويز نمي شود وتنها درعطرها از آن استفاده مي شود. گربه زباد را "رُبّاح"نيز گويند.(5)

عنبریا شاهبو
 

يكي از رايحه هاي معروف و قديمي كه بشر آن را كشف نموده و مشنا حيواني دارد ، "عنبر"است كه از نوعي ماهي استحصال مي شود.

عنبر ماده اي است چرب ، خوش بو، كدر ، خاكستري رنگ و رگه دار كه از روده يا معده ماهي عنبر (كاشالو ، به فرانسوي Cachalot و به لاتيني macrocephalus) گرفته مي شود . اين ماده در عطرسازي به كار مي رود ، وزن قطعات عنبر مستخرج از داخل روده و معده ماهي عنبر بين 0/5 تا 10 كيلوگرم و گاهي بيشتر (تا 20 كيلوگرم ) است . توليد عنبر در داخل دستگاه گوارش ماهي عنبر به واسطه ترشحات سياه رنگ جانور نرم تني به نام ماهي مركب (به فرانسوي Seiche) است كه مورد تغذيه اين حيوان واقع مي شود. بوي مطبوع اين ماده سياه رنگ در داخل دستگاه گوارش ماهي عنبر حفظ مي شود و حتي پس از مرگ ماهي عنبر ، بوي مطبوع آن در داخل دستگاه گوارشي حيوان محفوظ مي ماند . معمولا ماهي عنبر را در درياهاي شمال و اطراف ژاپن و گاهي در درياها مجار "جاده و "سوماترا" شكار مي كنند و پس از شكافتن شكمش، از داخل معده و روده اش عنبر را استخراج مي نمايند. هر قدر حيوان، از ماهي مركب بيشتري تغذيه كرده باشد ، مقدار عنبر موجود در داخل دستگاه گوارش آن بيشتر است.(6)

 ﻋﻧﺑﺭ ﻏﺎﻟﺑﺎً ﺑﻪ ﺷﮑﻝ ﺟﺎﻣﺩ ﻭ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺕ ﺷﻧﺎﻭﺭ ﺩﺭ ﺍﻗﻳﺎﻧﻭﺱ ﻳﺎﻓﺕ ﻣﯽﺷﻭﺩ، ﻭ ﻫﺭ ﺗﮑﻪ ﺁﻥ ﺣﺩﻭﺩ 45 ﮐﻳﻠﻭﮔﺭﻡ ﻭﺯﻥ ﺩﺍﺭﺩ

خواص عنبر در طب سنتی:

دارای گرمای لطیفی است که از این رو با مزاج پیران سازگار است،به نفع مغز و حواس است،برای قلب بسیار نافع است،در تحریک قوای جنسی زنان بسیار مفید است،حافظ ارواح و قوت هاست،برگرداننده ی قوای از دست رفته ی جماع می باشد .از بین برنده ی امراض سرد مغز است،دافع امراضی مانند ربو ، خفقان ، غشی ، قرحه ی ریه ، ضعف دل، ضعف معده ، ضعف جگر،استسقا، یرقان ، درد معده ،درد طحال ، درد کلیه ، ریاح، فالج ، لقوه ، رعشه ، سیاتیک میباشد .اگر آن را با روغن های داغ بر اعضای تناسلی بمالند باعث زیاد شدن لذت جماع در دو طرفین می شود.خون را رقیق میکند و باعت غلیان میشود،برای امراض سرد مغز و قلب نافع است،دهان را خوشبو می کند

  لازم به ذكر است كه پيامبر بزرگ اسلام (ص) از عنبر نيز استفاده مي نمودند.(7)

ناخن پریان
 

از رايحه هاي خوش با منشا حيواني كه بيشتر به آن دست يافته ، "اظفارالطيب" است كه علاوه بر رايحه خوش ، خاصيت درماني نيز دارد . به فارسي "ناخن پريان"گويند. "دولعه"نام ديگر ؟ان است و آن يك نوع صدف مدور است كه چون آن را به خاكستر گرم كنند، بر شكل ناخن چيزي از آن برمي آيد . از جزاير "هندوستان"آرند آنجا كه سنبل برويد و بعضي از "قلزم"آرند و بعضي بابلي باشد و بعضي را مكي گويند. از "جده "آرند بوي او لطيف كننده است .
ابن بيطار در "مفردات"آورده : ماده اي معطر است به رنگ سياه شبيه به ناخن و در بخور به كار برند. اظفار الطيب بحرين از ديگر جاها بهتر است و هم] اين عطر [در بحراحمر به دست آيد و از جده آرند.

حمزه گويد : نيكوترين وي آن است كه به جهت بخور به اطراف برند و آن چه خام بود از او بوي كريه آيد و آنچه بريان كرده باشند از او بويي [شبيه ] عنبر آيد .(8)

گرم و خشک بدرجه ٔ دوم . خلط غلیظ را نیک کند و درد معده و جگر و خفقان و امراض رحم را مفید بود، به خوردن مصروع را به هوش آورد. (از نزهةالقلوب)در فضلات و خون و ملطّف اخلاط غليظه و جهت اختناق رحم و صرع و خفقان معدى و رطوبى و درد بارد جگر و رحم و اخراج خون منعقد در گرده و جميع امراض بارده رحم و بخور او جهت صرع و سكته و نزلات و غشى و اختناق رحم و احتباس حيض، نافع.مصدع و مصلحش سكنجبين و مورث سحج و مصلحش گل ارمنى و قدر شربتش از يك درهم تا سه درهم و بدلش قصب الذريرة است.

فارالمسک

 

صاحب "آثار البلاد و اخبار العباد"چنين گزارش نمودهاست كه : در خانه هاي "تبت"موش هايي است سياه كه بوي مشك دهند و ليكن مشك از آنها حاصل نشود .(9) عرب به موش مشك "فاره المسك، گويد .(10)

فيل
 

از رايحه هاي شگفت انگيز ديگر با منشا حيواني ، فيل در حالت برانگيختگي است كه كمتر به آن پرداخته شده است . شيخ مسعودي در كتاب ارزشمند "مروج الذهب"در اين موضوع تحقيق كرده و آورده است :
در وقت معين سال به سرزمين هندوستان از پيشاني و سر فيل عرقي خارج مي شود كه چون "مِشك"است و هنديان در زماني معين منتظر پيدايش اين بوي خوش هستند كه آن را استحصال مي نمايند و با روغن هاي خوش بو بياميزند و از همه بوهاي خوش گرانقدرتر و مرغوب تر است ، و پادشاهان و خواص آن را براي مقاصد گوناگون به كار برند كه از آن جمله ، خوش بويي و بخورسوزي است كه از همه بوهاي خوش بهتر است و استعمال و استشمام آن در مرد و زن رغبت ، هيجان ، طرب ، نشاط و شادماني به همراه آورد. بسياري از دليران و شجاعان هند هنگام جنگ از اين روغن استفاده مي كنند كه به عقيده آنها دل را شجاع و جان را نيرومند مي سازد و آنها را به هجوم و حمله وامي دارد . بيشتر اين نوع عرق در پيشاني فيل ، موقعي از سال پديدار مي شود كه در حالت جفت يابي و هيجان است . در اين موقع فيل بانان و مراقبان از فيل گريزان مي شوند زيرا بين غريبه و اشنا تفاوتي نمي گذارد و چون فيل چنين شود به دره ها ، كوه ها و جنگل ها رود و از محل خود دور مي شود و از وطن غيب مي كنند . هنديان درباره پيدايش اين نوع بوي خوش كه در اين حالت از فيل پديد مي آيد ، گفت و گوها دارند.(11)

کوالا
 

"كوآلا"نوعي خرس درختي است كه در "استراليا"زندگي مي كند . كوآلا به زبان بومي يعني "من آب نمي خورم!"و اين اسم را از اين جهت به اين حيوان ملايم و شيرين داده اند كه هرگز آب نمي خورد و مايع لازم بدن او از شيره برگ درخت "اكاليپتوس"تامين مي شود.(12) بدن كوآلا به علت اين كه اين حيوان برگ اكاليپتوس مي خورد ، بوي مخصوصي مي دهد كه بسيار مطبوع است ولي حشرات از اين بو متنفرند.(13)

بيدَستَر
 

بيدستر (سگ آبي) بمي امريكاي شمالي (14) (با نام علمي (ondatra zibethicus) از قرن هفدهم شناخته شده است . اين جانور داراي غده مترشحه مرموزي است كه رايحه اي خوش از آن صادر مي شود. از طريق وسايل شيميايي ، اين ماده در دهه 1940 استخراج و كشف شد.(15)

 

ديگر از جانوران با رايحه خوش اردك استراليايي جنوبي (16) (Biziura lobata) است . اردك Musk duck يا "اردك مشك بوي"نام خود را از رايحه خوشي گرفته كه از طريق غده مترشحه در ناحيه پشت آن صادر مي شود.(17)

سوسك
 

نوعي سوسك (18) (با نام علمي Aromia moschata) از جمله سوسك هاي اروپايي ـ آسيايي است كه رايحه اي خوش از خود صادر مي كند.(19)
اين سوسك شاخك دراز از خود رايحه خوشي مانند عطر گل هاي سرخ توليد مي كند.(20)

لاك پشت
 

مار 

 برخي مارها نيز داراي بوي خوش هستند.(24) اين مارها را رايحه اي چون بوي مشك از انتهاي دم در حالت تدافعي خارج مي كنند.(25)

گاو
 

گاوهاي بومي نواحي قطبي شمال قاره آمريكا و سوئد ، سيبري و نروژ (26) (با نام علمي Ovibos moshatus) از منابع رايحه خوش با منشا حيواني محسوب مي شوند. اين پوست اين نوع گاوها كت هاي ضخيم و گرم درست مي كنند.

وجه تسميه اين حيوان به Mushox (گاو خوش بو) به علت وجود اين رايحه خوشي است كه در فصل جفتگيري نرها براي جذب ماده ها ايجاد مي كنند.

ماسك شرو
 

نوعي جانور شبيه موش است كه پوزه درازي دارد و به آن Muskshrew گفته مي شود . نام علمي اين جانور sorrex murinus است . اين جانور رايحه اي قوي از مشك ايجاد مي كند. ماسك شرو در هند يافت شده و به آن سوندلي (sondeli) و مونجورو (Mondjourou) مي گويند .(28)

پي نوشتها
 

1. ر.ك: دهخدا ، (مدخل مشك )
2. ابن سعد ، محمد (م. 230هـ) ، الطبقات الكبري ، چاپ بيروت ، الطبعه الاولي ، ج1 ، ص 305،
3. 26/83
4. المجلسي ، محمد باقر (م.110هـ) ، بحارالانوار ، ج62 ، ص 68
5. ر.ك: دهخذا (مداخل رباح ، زباد)
6. همان ، مدخل (عنبر)
7. ابن سعد ، محمد ، همان ، ج1 ، ص 305
8. ر.ك : دهخدا (مداخل اظفار الطيب و دولعه)
9. قزويني ، زكريا بن محمد (م. 682هـ) ، آثار البلاد و اخبار العباد ، امير كبير ، تهران ـ 1373 هـ.ش . ص 127.
10. همان ، ص 70
11. المسعودي ، علي بن احسين (م.346هـ) ، مروج الذهب ، دارلهجره ـ قم ، چاپ دوم . ج1 ، ص 451.
12. شكار و طبيعت ارديبهشت 1342ش
13. مهرين ، مهرداد ، دايره المعارف يا اطلاعات عمومي ، كتابخانه سنايي و موسسه مطبوعاتي كاويان ص 294.
14.Musjduck / 15- Musk /16-widipadia
17.همان
18- Muskduk/ 19- Muskbeetle
20.همان /Muskbeetle
21-Musk turtle /22- wikipedia /sternotherus odoratus /23- wikipedia/Musk
24. همان
25- www.jstor. org /pss/1565381# journal Info/
26. Muskox / 27- Wikipedia /Musko / 28- dictionary .die .net/ Musk%20 shrew